De SER maakt op allerlei manieren ruimte voor andere stemmen, naast die van werkgevers, werknemers en kroonleden. In de laatste raadsvergadering is de participatiewijzer toegepast. De SER ziet de participatiewijzer als middel om de kloof tussen burgers en politiek te dichten.
Tekst: Corien Lambregtse | Leestijd: 7 minuten
Aan het woord:
Daan de Bruijn
senior onderzoeker Zeggenschap en Burgerbetrokkenheid bij Movisie
Halleh Ghorashi
hoogleraar Diversiteit en Integratie aan de VU en kroonlid bij de SER
Amy Eaglestone
senior beleidsmedewerker participatie en representatie bij de SER
De participatiewijzer als middel om de kloof tussen burgers en politiek te dichten
De elite tegenover het volk. De rijken tegenover de armen. De Randstad tegenover de regio’s. De stad tegenover het platteland. Boeren tegenover natuurbeschermers. De tegenstellingen in de samenleving lijken groter dan ooit. En dat terwijl de crises en transities die nu spelen breed gedragen beslissingen vragen. Hoe doe je dat als steeds meer mensen zich minder vertegenwoordigd voelen door de politiek, en instituties als de SER?
Met dit vraagstuk houdt Daan de Bruijn, senior onderzoeker Zeggenschap en Burgerbetrokkenheid bij Movisie, zich al jaren bezig. Hij heeft veel ervaring met participatieprojecten. “Er wordt nu van alle kanten om vernieuwing en versterking van de democratie geroepen. Op lokaal niveau springen referenda, enquêtes, klankbordgroepen, stadsgesprekken, burgerbegrotingen en ook steeds meer burgerberaden als paddenstoelen uit de grond. Het is waar dat burgerparticipatie kan helpen om burgers meer te betrekken bij het maken en uitvoeren van beleid. Maar het is niet de heilige graal. Want als participatie niet divers genoeg is, kan dit zelfs het tegenovergestelde effect hebben.”
Moslimjongeren gingen eind mei 2023 met SER-voorzitter Kim Putters in gesprek over bedoelde en onbedoelde arbeidsdiscriminatie | Foto: Dirk Hol
Bij burgerberaden wordt via een gewogen loting nog geprobeerd om een afspiegeling van de samenleving te bereiken, maar bij veel burgerparticipatietrajecten is de groep mensen die hun stem laat horen weinig divers, zegt De Bruijn. “Het probleem van burgerparticipatie is dat de meeste mensen weinig participeren en een kleine groep veel participeert. Die groep bestaat vaak vooral uit witte, hoogopgeleide mannen van 50 jaar en ouder. Daar komt bij dat theoretisch opgeleiden hun belangen beter op tafel weten te leggen en dat er vaak beter naar hen wordt geluisterd dan naar praktisch opgeleiden. Dat is precies waarom veel mensen afhaken en zich niet meer laten horen, of alleen nog in protesten.”
‘Hoe meer participatie, hoe groter de verschillen tussen burgers: de participatieparadox’
Alle stemmen horen
Hoe meer participatie, hoe groter de verschillen in invloed en zeggenschap tussen burgers. Dat is de participatieparadox. Daarom blijft het ook bij burgerparticipatie de grote uitdaging om alle groepen mensen te bereiken en alle stemmen hoorbaar te maken. Movisie maakt onderscheid tussen vier soorten ‘stemmen’. De Bruijn: “De eerste groep bestaat uit onderbelichte en kwetsbare stemmen. Mensen die hun stem niet of nauwelijks laten horen, omdat ze dat niet kunnen of omdat ze niet worden uitgenodigd. Denk aan mensen die minder talig zijn of de Nederlandse taal niet goed genoeg beheersen, waardoor de drempel om te participeren heel hoog is.”
De tweede groep bestaat uit kritische en onbegrepen stemmen. “Dit zijn mensen die geen vertrouwen hebben in de politiek en georganiseerde vormen van participatie. Die onbehagen voelen en vaak ook pessimistisch zijn over de toekomst. Vaak zijn dit oudere mensen met een lagere opleiding en minder inkomen. Als zij hun stem laten horen, is dat niet in georganiseerde vormen van beleidsparticipatie, maar in protesten.”
De derde groep die Movisie onderscheidt zijn de zwijgende stemmen. “Deze groep bestaat uit twee delen. Het ene deel bestaat uit mensen die niet geïnteresseerd zijn in participatie. Ze zijn heel druk met hun eigen leven of vinden alles wel best. Ze komen alleen in actie bij situaties die urgent zijn of heel dichtbij komen. Deze groep bestaat uit inwoners die veelal theoretisch zijn opgeleid en een modaal of hoger inkomen hebben, maar ook uit relatief veel jongeren en jonge gezinnen. Dit noemen wij de ‘zwijgende meerderheid’. Het andere deel bestaat uit mensen die zich niet uitspreken omdat ze niet voor of tegen zijn, maar daar ergens tussenin zitten. Ze denken dat hun genuanceerde stem wegvalt in het felle debat tussen voor- en tegenstanders en laten zich daarom niet horen. Deze groep noemen wij het ‘stille midden’.”
De vierde groep bestaat uit gevestigde, veelgehoorde stemmen. “Dat zijn mensen die graag participeren en ook goed weten hoe ze hun invloed kunnen uitoefenen. Doorgaans zijn het theoretisch opgeleiden, met een middelbaar/ hoger inkomen, relatief meer ouderen, mannen en mensen zonder migratieachtergrond. Deze groep wordt vaak aangeduid als ‘participatie-elite’.” Om het vertrouwen in politiek en bestuur of een maatschappelijke organisatie te herstellen, moeten de kritische en zwijgende stemmen, maar vooral ook de kwetsbare stemmen beter worden gehoord, zegt De Bruijn. “De mensen met kwetsbare stemmen worden doorgaans niet betrokken bij de beleidsontwikkeling, waardoor beleid dat voor hen wordt gemaakt vaak mijlenver van hen af staat. Dat leidt tot wantrouwen. Dat wantrouwen los je niet op met burgerparticipatie alleen. De overheid moet eerst haar basisdienstverlening op orde brengen én zorgen dat beleid veel beter aansluit bij de ervaringskennis en de leefwereld van mensen.”
Nieuwe verbindingen
Alle stemmen in de samenleving horen. Alle groepen bereiken. Daarvoor zijn nieuwe, verbindende en inclusieve vormen van participatie nodig, zegt Halleh Ghorashi, hoogleraar diversiteit en integratie aan de Vrije Universiteit en kroonlid bij de SER. Zij ziet een belangrijke rol weggelegd voor tussenpersonen die de verbinding leggen tussen de systeem- en de leefwereld. “Tussenpersonen zijn mensen die dicht genoeg bij de leefwereld staan van mensen voor wie het beleid bedoeld is en professioneel genoeg zijn om het proces in de systeemwereld te begrijpen en te beïnvloeden. Zij kunnen de vanzelfsprekende routines in het systeem ter discussie stellen en ruimte maken voor vernieuwende vormen van verbinding.”
‘Levensverhalen vergroten de verbeelding bij het samen zoeken naar oplossingen’
Volgens Ghorashi zijn tussenpersonen effectief wanneer zij een perspectief hebben dat van de dominante norm afwijkt, en verbonden zijn aan een netwerk van partners die maatschappelijke transformatie nastreven. “Zo’n netwerk ziet burgerparticipatie niet alleen als een samenstelling van individuele perspectieven, maar als een samenwerking waarin verschillende perspectieven samen een sociale beweging vormen. De kaders voor samenwerking worden in co-creatie opgesteld.”
Essentieel is volgens haar ook dat er ‘tussenruimtes’ zijn, waarin mensen met elkaar in gesprek gaan. “In die tussenruimtes leren mensen afwijkende perspectieven te omarmen. Dat kunnen spannende gesprekken zijn. Maar spanningen zijn noodzakelijk om vastgelopen dominante kaders te ontregelen.”
Een mooi voorbeeld is het initiatief ‘Samen Vooruit’, onderdeel van de armoedebestrijding in de Indische Buurt van Amsterdam. “Dit initiatief werkt aan een inclusief ondersteuningssysteem voor mensen in nood. De ervaringen van wijkbewoners zijn verbonden met het perspectief van de gemeente. Op basis daarvan is een samenwerking gestart met werkgevers, uitkeringsinstanties, hulpverlening en beroepsonderwijs, om een inclusief vangnet te bouwen dat aansluit bij wat mensen nodig hebben en ambiëren. Uitgangspunt zijn niet hun problemen, maar hun levensverhalen. Levensverhalen halen momenten van kracht en motivatie uit het verleden naar boven en vergroten de verbeelding van de betrokken inwoners én het ondersteuningssysteem bij het samen zoeken naar oplossingen.”
Binnen het initiatief zijn vrijwilligers actief, die wijkbewoners ondersteunen die doorgaans niet worden bereikt door formele instellingen en officiële hulpverleners. Waar nodig sluit de formele hulp aan. Ghorashi: “Voor formele instanties is deze aanpak een hele uitdaging in flexibiliteit en loslaten, maar de samenwerking met bewonersinitiatieven blijkt heel goed uit te pakken. Andersom geldt dat ook. Van beide kanten wordt ingezien dat formele structuren en bewonersinitiatieven niet tegenstrijdig zijn, maar elkaar aanvullen.”
‘Participatie is voor de SER geen doel, maar een middel’
Uitdaging voor de polder
Deze tijd vraagt om nieuwe verbindingen. Dit gaat niet alleen de politiek aan. Maatschappelijke organisaties als ziekenhuizen, onderwijsinstellingen en woningbouworganisaties moeten eveneens met burgerparticipatie aan de slag. En ook voor de SER is er werk aan de winkel. Volgens Amy Eaglestone, senior beleidsmedewerker participatie en representatie bij de SER, is het belangrijk dat de SER met de tijd meebeweegt. “We hebben ons dit jaar intern verdiept in burgerparticipatie omdat wij hier zelf ook meer over moeten weten. Wat kunnen wij als SER doen om alle stemmen in de samenleving te laten horen, ook die van het stille midden en de zwijgende meerderheid? Bieden wij belanghebbenden de kans om mee te denken over beleidsadviezen aan de politiek? Daar ligt voor de SER een grote uitdaging, die door SER-voorzitter Kim Putters hoog op de agenda is gezet.”
Kloof verkleinen
Om de legitimiteit van de SER te behouden, moet het overleg worden verbreed. “SER-adviezen die breed draagvlak in de samenleving hebben, kunnen helpen om de kloof tussen de politiek en burgers te verkleinen en het vertrouwen in de overheid en instituties te herstellen. Bij elk advies moeten we onderzoeken wie door dat beleid wordt geraakt. Vervolgens moeten we met die belanghebbenden in gesprek en hen uitnodigen om mee te denken, zodat het beleid aansluit bij hun beleving en ervaring. We moeten niet over mensen héén beslissen, maar in gesprek gaan.”
Niet alle belanghebbenden hoeven een zetel in de raad. Dat zou praktisch niet eens mogelijk zijn, zegt Eaglestone. “Maar er zijn ook andere vormen van participatie en representatie. We kunnen digitale technologie inzetten voor grootschalige online peilingen of serious games, al dan niet in combinatie met dialoogtafels en klankbordgroepen die meer de diepte ingaan. Of verbinding zoeken met burgerinitiatieven die nu overal opkomen, en met bedrijfsgemeenschappen en coöperaties. Door het overleg in de polder te verbreden, versterken we de positie van de samenleving en zorgen we ervoor dat alle stemmen worden gehoord. Daarmee bouwen we aan vertrouwen en verkleinen we de tegenstellingen. Participatie is voor de SER geen doel, maar een middel om te bereiken dat we de vraagstukken van deze tijd gezamenlijk aanpakken en niemand achterblijft.”
De SER heeft in zijn raad de Participatiewijzer vastgesteld. De Participatiewijzer biedt ondersteuning bij het werk van de SER om participatie beter te verankeren. Met (meer) participatie bij bijvoorbeeld adviestrajecten van de SER kan de raad een rijkdom en verscheidenheid aan invalshoeken, kennis en ervaringen meenemen in zijn werk. Hiermee wordt zowel het draagvlak als de relevantie en de kwaliteit van het SER-werk verbeterd.
De Participatiewijzer helpt bij de start van elk traject om met commissieleden uit de verschillende geledingen bewust stil te staan bij een aantal vragen. Zoals: hoe vorm te geven aan participatie en wanneer te kiezen voor een bepaalde vorm. En om transparante keuzes te maken over hoe, op welk moment en onder welke voorwaarden men welke partijen kan en wil betrekken.
De SER vind het belangrijk om goed in verbinding te staan met de samenleving en de brede maatschappelijke dynamiek om in het streven naar brede welvaart de juiste afwegingen te kunnen maken.
